SƠ HỌC THỜI PHÁP THUỘC

Dưới triều Nguyễn trong nước không có trường công lập mà chỉ có các tư thục dậy tại nhà do các thầy đồ hay các quan lại hưu trí hay mất chức đảm trách. Không phải làng nào cũng có thầy có đủ trình độ hiểu biết chữ Nho để dạy học. Chữ thầy đồ do chữ sinh đồ mà ra.

Ngày xưa thi hương có 04 trường. Đậu tam trường được gọi là sinh đồ tức tú tài. Đậu tứ trường gọi là hương cống tức cử nhân. Đậu tam trường không được bổ nhiệm ra làm quan. Để mưu sinh các sinh đồ mở trường dạy chữ Nho cho trẻ nít trong làng hay làm thầy bốc thuốc chữa bịnh cho cư dân địa phương. Số người học cũng chẳng nhiều vì con của nông dân phải phụ cha mẹ trong việc đồng áng, chăn bò, giữ em hay cắt cỏ, xách nước. Thiểu số người không muốn con mình lao lực cực khổ nên tìm cách cho con cái tiến thân bằng đường cử nghiệp. Các thầy đồ không nhận học phí. Họ được phụ huynh học sinh đền đáp bằng gạo, nếp, đậu, gà trống thiến v. v.

Dưới thời đô hộ Pháp hầu như mỗi làng đều có một trường tiểu học. Có làng có trường chỉ có hai cấp lớp: Đồng Ấu (Cours enfantin), Dự Bị (Cours préparatoire). Có làng có ba cấp lớp: Đồng Ấu, Dự Bị, Lớp Sơ đẳng Lớp Ba (Cours élémentaire). Làng rộng lớn, đông dân có 05 cấp lớp: Đồng Ấu, Dự Bị, Lớp Ba, Lớp Nhì (Cours Moyen), Lớp Nhất (Cours Supérieur). Có một thời có hai Lớp Nhì (Moyen 1 và Moyen 2) sau bỏ bớt chỉ còn một lớp mà thôi.

Ở thành phố lớn, ngay ở bậc tiểu học, nam, nữ đều học riêng. Tuổi học sinh học lớp nhì và lớp nhất xê dịch từ 14 đến 16 tuổi. Học sinh thi rớt muốn ngồi lại lớp bao lâu cũng được. Điều đó cho thấy số người đi học không nhiều lắm vì cha mẹ không có tiền cho con đi học và vì con không có khai sinh. Cũng có vài trường hợp tẩy chay giáo dục Pháp Lan Xa để bảo tồn Nho học và tinh thần Khổng Giáo. Vào thập niên 1860 vì thiếu thông ngôn và để có học sinh cho các trường mới mở người Pháp kêu gọi người Việt Nam ở Nam Kỳ gởi con em đi học như là một dấu hiệu hợp tác và chấp nhận sự hiện diện của họ ở Nam Kỳ. Nhiều người giàu có phải đưa tôi tớ đi học thay cho con mình. Một người nhà nghèo được đi học thế cho con một phú hộ đã trở thành một nhân vật tiếng tăm lừng lẫy và ảnh hưởng lớn trong nước một thời.

Trường được xây bằng gạch quét nước vôi vàng. Cửa sơn màu chu. Mái trường được lợp bằng ngói đỏ. Trước trường học thường có một cây to có bóng mát. Có nơi có cây dầu, cây sao. Có nơi người ta trồng cây phượng vĩ. Người Pháp du nhập giống cây này từ Madagascar. Từ đó cây phượng vĩ gắn liền với trường học ở Việt Nam.

Thầy giáo dạy từ lớp Đồng Ấu đến lớp Sơ Đẳng chỉ cần có bằng CEPCI (Tiểu học). Thầy giáo dạy lớp Nhì và lớp Nhất phải tốt nghiệp trường Normale. Câu:

Dưa leo chấm với cá kèo,
Học trò nghèo đi học Normale.

ra đời vào buổi bình minh của thời thuộc địa Pháp. Người học Normale phải có bằng CEPCI đậu kỳ thi tuyển vào trường Normale và học 04 năm (khi tốt nghiệp có thể đậu BE Brevet Élémentaire hay DEPSI Diplome d’Étude Primaire Supérieure de L’Indochine tức bằng Thành Chung). Người tốt nghiệp trường Normale (Sư Phạm) được dạy lớp Nhì, lớp Nhất hay được cử làm hiệu trưởng trường tiểu học có 05 cấp lớp. Hiệu trưởng được gọi là ông ĐỐC (Giám Đốc: Directeur). Học trò không mặc đồng phục mà có gì mặc nấy. Không người nào mang giày hay mang guốc cả. Tất cả đi chân không. Học trò giàu có xài cặp da, một loại da bò dày màu đỏ hồng. Học trò nghèo thì dùng cặp đệm. Nghèo hơn nữa thì cuốn tập vở giấu trong bụng gặp thầy thì len lén nhìn như kẻ trộm gặp mã tà. Trưa học trò ăn cơm miễn phí (chế độ này sau bị bãi bỏ). Học trò được miễn phí khi đi đò hay ngồi xe đò để đi học. Các chủ xe đò và những người đưa đò trên sông rất sợ gặp học trò mỗi buổi sáng đi học và chiều trở về vì chở học trò không có tiền mà lại nặng trách nhiệm nếu họ té dưới sông hay nhảy xuống xe bị tai nạn có thương tích. Vì học trò hay đùa giỡn, phá phách nên có câu:

Nhất: Quỉ
Nhì: Ma
Thứ Ba: Học Trò.

Trường thông báo giờ học, giờ ra chơi và giờ tan trường bằng tiếng trống trường. Trống to như cái lu to, hai đầu bịt bằng hai miếng da bò. Phải dùng cái dùi trống dài khoảng 50 - 60 cm để đánh vào mặt trống tạo thành những tiếng Thùng! Thùng!... vang dội rất xa. Nghe tiếng trống trường học sinh các lớp sắp hàng để vào lớp. Vừa đi họ vừa đọc cửu chương bằng tiếng Pháp deux fois un font deux; deux fois deux font quatre; deux fois trois font six... v. v. Cụ thể đọc cho đến neuf (chín) thì mới được phép ngồi xuống băng ngồi.

Học sinh học 05 ngày trong tuần. Mỗi ngày học 06 tiếng: sáng: 04 tiếng; trưa: 02 tiếng. Hai ngày nghỉ là thứ năm và chúa nhật. Ngày thứ năm là ngày học chữ Hán (caractères Chinois) nhưng là ngày nghỉ và vì thiếu thầy dạy chữ Hán nên học sinh lơ là với môn học này. Dần dà môn chữ Hán bị bãi bỏ hẳn trong học trình. Học sinh có 03 tháng nghỉ hè; 03 tuần lễ nghỉ lễ Pâques (Phục Sinh) (lúc này thời tiết nóng bức), 02 tuần lễ nghỉ Tết. Ngoài ra còn nghỉ lễ Noel, đầu năm Dương Lịch, lễ Thăng Thiên v. v. Lễ phát thưởng hằng năm thường diễn ra vào ngày 14 - 07 tức ngày Quốc Khánh của Pháp kỷ niệm cách mạng 1789 khi dân chúng vùng lên phá ngục Bastille. Trong ngày lễ phát thưởng ông đốc trường đọc một bài diễn văn bằng tiếng Pháp trước các quan khách Pháp- Việt. Học sinh lớp Nhì và lớp Nhất hát Ce n’est qu’un aurevoir, Jolis Tambours, Lundi matin l’Empereur... Những bài học thuộc lòng như La Vipère et la Sangsue (Con Rắn và Con Đỉa), Le Loup et l’Agneau (Chó Sói và Cừu Non) thường được dùng trong ngày lễ phát thưởng.

Chương trình học khá nặng dù ở bậc tiểu học. Bù lại tuổi của học sinh tiểu học thời Pháp thuộc khá cao. Hàng tuần học sinh được công bố thứ hạng trong tuần. Mỗi ba tháng có kỳ thi tam cá nguyệt (composition trimestrielle) rồi 06 tháng có kỳ thi lục cá nguyệt (composition semestrielle). Ngày khai trường học sinh lại phải thi lên lớp chớ không phải căn cứ vào điểm trung bình của các kỳ thi tam cá nguyệt hay lục cá nguyệt để được tự động lên lớp cao hơn.

Học sinh bắt đầu học tiếng Pháp từ lớp Dự Bị. Đến lớp Sơ Đẳng (Lớp Ba) học sinh bắt đầu thi bằng CE (bằng Sơ Đẳng Tiểu Học). Trường thi cũng nghiêm túc lắm. Bài thi gồm 02 phần: thi viết và thi vấn đáp. Thi trong ngày thì có kết quả ngay. Phần thi viết gồm có: bài chính tả, luận, toán, bài chính tả bằng tiếng Pháp (không tính điểm nhưng nếu bài ít lỗi thì học sinh đậu sẽ được ghi thêm dòng chữ Mention Française trên mảnh bằng.

Đến lớp Nhất học sinh được xem như có một căn bản văn phạm Pháp Văn khả dĩ viết một bài luận một hay hai trang giấy. Quyển Grammaire của Claude Augé được xem là sách gối đầu. Muốn trau dồi thêm Pháp Văn học sinh phải đọc Livres Roses để làm giàu từ ngữ và bắt chước cách hành văn vừa bay bướm vừa sáng sủa của Pháp. Chương trình toán lớp Nhất có phân số, phép tam suất, thể tích, động tử, khái quát về rút căn ( racine carrée) v. v. Học sinh phải lên tỉnh để thi lấy bằng CEPCI (tiểu học). Cuộc thi kéo dài hai ngày gồm cả thi viết lẫn thi vấn đáp.

Những người đậu bằng CEPCI thời Nhật chiếm đóng phải thi lại khi Pháp tái chiếm Việt Nam sau đệ nhị thế chiến.

Với cách học nặng nề như vậy một người đậu CEPCI có thể được tuyển dụng để dạy các lớp Đồng Ấu, Dự Bị hay Sơ Đẳng. Nhiều người đậu CEPCI ở tuổi 18 tức là tuổi đậu Tú Tài II sau này! Tôi có một người quen thuộc bậc đàn anh được một gia đình hứa gả con với điều phải đậu bằng CEPCI. Anh thi rớt CEPCI bốn lần. Bà nhạc mẫu đành chịu thua phải gả con gái cho anh ấy nếu không chính con gái của bà trở thành người cao niên!

Thời quân chế phong kiến không có trường công lập ở các địa phương. Thời Xã Hội Chủ Nghĩa trường học rất nhiều nhất là sau năm 1975 ngoài trường công lập còn có nhiều trường tôn giáo đặt dưới sự quản lý của chánh phủ. Những học sinh thời đất nước độc lập và thống nhất có ăn cơm cantine miễn phí, đi xe hay đi đò qua sông miễn phí không? Sao người đô hộ Pháp lại chú trọng đến mầm non của đất nước ta hơn ta khi cho học sinh những đặc ân như vậy? Sao họ không xét lý lịch như chánh quyền Xã Hội Chủ Nghĩa? Con của Nguyễn An Ninh, Tạ Thu Thâu, những người trí thức Tây học từng học ở Pháp về và dấn thân làm cách mạng chống Pháp, vẫn học trường Pétrus Ký vì họ có khả năng và được chấm đậu để học ở đó. Đã gọi là thực dân hay đế quốc đáng lẽ họ phải ghét và khinh khi người nghèo bản xứ. Trái lại họ cấp học bổng cho những học sinh nghèo nhưng học giỏi đi học đại học ở Pháp. Những vị này về nước lại chống lại họ.

Việt Nam xây dựng chế độ Xã Hội Chủ Nghĩa đã nâng đỡ bao nhiêu học sinh giỏi không thuộc Gia Đình Cách Mạng, Dũng Sĩ Diệt Mỹ, đảng viên Cộng Sản, phát triển khả năng thiên phú của họ? Như vậy giáo dục chỉ làm lấy có chớ không nhằm đào tạo chân tài làm lợi cho quốc gia, dân tộc. Người Pháp không giết Nguyễn Ngọc Bích vì mến tài của ông. Họ tử tế với Nguyễn Mạnh Tường. Họ cứu mạng và chôn cất Trần Đức Thảo vì mến tài của ông ấy dù ông ấy và ông Tường chống Pháp kịch liệt.

Quí vị lãnh đạo Cộng Sản Việt Nam có dám làm như vậy không?

PHẠM ĐÌNH LÂN, F.A.B.I.